Điều kiện tự nhiên và lịch sử huyện Tây Sơn

Huyện Tây Sơn nằm ở phía Tây Nam tỉnh Bình Định. Huyện giáp huyện Phù Cát ở phía Bắc, huyện Vân Canh ở phía Nam, huyện Vĩnh Thạnh và thị xã An Khê (tỉnh Gia Lai) ở phía Tây, và thị xã An Nhơn ở phía Đông.

Trước đây, Tây Sơn thuộc huyện Tượng Lâm và là nơi sinh sống của người Chăm, một tộc người thuộc vương quốc Chămpa cổ. Vào năm 1471, nhà Lê lập phủ Hoài Nhân (tức Hoài Nhơn) gồm ba huyện Bồng Sơn, Phù Ly, Tuy Viễn thuộc Quảng Nam. Bình Khê thuộc huyện Tuy Viễn. Năm 1602, Chúa Nguyễn Hoàng đổi tên phủ Hoài Nhân thành phủ Qui Nhân (Qui Nhơn). Sau nhiều lần đổi tên, năm 1832 nhà Nguyễn đổi tên phủ Hoài Nhơn (cũng là phủ Qui Nhơn) thành tỉnh Bình Định. Qua các lần đổi tên này, Bình Khê vẫn thuộc huyện Tuy Viễn. Tháng 5 năm 1877, sau khi di dân khai phá, lập thêm 28 làng phía tây và đông sông Ba, Nhà Nguyễn thành lập ba tổng Thuận Đức, Tân Phong và An Khê thuộc Nha Kinh lý An Khê. Tháng 9 năm 1888, Nhà Nguyễn cắt 18 làng thuộc hai tổng Phú Phong và Mỹ Thuận (thuộc Tuy Viễn) nhập vào Nha Kinh lý An Khê thành lập huyện Bình Khê gồm 3 tổng: Phú Phong, Mỹ Thuận, và Vĩnh Thạnh. Khoảng năm 1937, tổng Trường Định được lập. Do đó, Bình Khê có tổng cộng 4 tổng: Vĩnh Thạnh, Phú Phong, Trường Định, và Thuận Truyền với tổng cộng 47 làng. Đầu năm 1946, do điều chỉnh địa giới giữa An Nhơn và Bình Khê, có thêm 3 làng: Bính Đức, Mỹ Đức, Nhơn Thuận, tổng cộng Bình Khê có 50 làng.

Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, tổng Phú Phong được gọi là tổng Tây Sơn, tổng Trường Định gọi là tổng Hương Sơn, tổng Thuận Truyền gọi là tổng Võ Cự Công, tổng Vĩnh Thạnh giữ nguyên tên. Cuối năm 1945, bỏ cấp tổng, thành lập cấp huyện. Tháng 3 năm 1946, Bình Định tổ chức lần đầu tiên từ 50 làng của Bình Khê hợp thành 21 xã. Tháng 4 năm 1947, Bình Định lập 4 huyện miền núi: An Lão, Kim Sơn, Vĩnh Thạnh, Vân Canh. Đầu năm 1948, Bình Khê tổ chức lần thứ hai, còn 10 xã.

Từ cuối năm 1955 đến đầu năm 1958, ngụy quyền Sài Gòn lập Nha hành chính ở các huyện miền núi, đổi tên xã Bình Quang (nguyên thuộc huyện Bình Khê) thành xã Vĩnh Quang nhập vào Nha Vĩnh Thạnh; tháng 5 năm 1958, cải biến Nha hành chính Vĩnh Thạnh thành quận Vĩnh Thạnh. Tháng 7 năm 1963, ngụy quyền Sài Gòn lập xã Phùng Thiện thuộc quận Vĩnh Thạnh gồm các thôn Tiên Thuận, Thượng Sơn (nguyên thuộc xã Bình Giang, quận Bình Khê), một phần xã Vĩnh An (thuộc quận Vĩnh Thạnh), 2 thôn Định Quang, Định Bình (thuộc xã Vĩnh Quang, quận Vĩnh Thạnh), và phần còn lại của xã Vĩnh An nhập vào xã Bình Giang (thuộc Bình Khê); xã Vĩnh Bình (nguyên thuộc quận Vĩnh Thạnh) nhập vào xã Bình Tường (thuộc quận Bình Khê).

Từ tháng 4 năm 1965 đến tháng 6 năm 1970, ngụy quyền Sài Gòn cải biến quận Vĩnh Thạnh thành cơ sở phái viên hành chính Vĩnh Thạnh trực thuộc quận Bình Khê, sau đó bãi bỏ, lại tái lập, rồi phái viên hành chính, và đặt các xã của huyện Vĩnh Thạnh trực thuộc huyện Bình Khê.

Sau khi thống nhất đất nước, quận đổi thành huyện. Vào tháng 11 năm 1975, Bình Khê và Vĩnh Thạnh hợp nhất thành huyện Tây Sơn. Vào tháng 8 năm 1981, huyện Vĩnh Thạnh tách khỏi Tây Sơn. Tháng 2 năm 1986, xã Bình Hiệp chia thành hai xã Bình Tân và Bình Thuận. Vào tháng 8 năm 1987, xã Bình An chia thành 3 xã: Tây Bình, Tây Vinh, Tây An; xã Bình Phú chia thành 2 xã: Tây Phú và Tây Xuân; xã Bình Giang chia thành 2 xã: Tây Thuận và Tây Giang. Hiện nay, Tây Sơn có 14 xã và một thị trấn, huyện lỵ đặt tại thị trấn Phú Phong.

Với diện tích tự nhiên 692,96 km2, Tây Sơn có địa hình khá hiểm trở, dãy núi Kình Sơn gồm các ngọn Kiền Kiền, Bạch Thạch, Càn Dương, Ca Ca, Trà Ly, Hắc Sơn …cao hơn 400m cùng với các ngọn Hội Sơn, Độc Nhũ, Lỗ Tây, hình thành một bức tường tự nhiên từ Đông Bắc đến Tây Nam, tạo cho Tây Sơn vị trí chiến lược quan trọng, là cửa ngõ nối liền đồng bằng ven biển miền Trung với Tây Nguyên bằng con đường độc đạo từ Qui Nhơn lên.

Về giao thông, trước đây chủ yếu dựa vào sông Kôn và con đường ven sông về Phủ cũ (Bình Định). Sông Kôn chia Tây Sơn thành hai phần: phía Bắc và phía Nam, vừa là nguồn thủy lợi, vừa là mạch máu giao thông quan trọng. Cảnh trên bến thuyền trước đây ở An Vinh, Kiên Mỹ, Phú Phong rất thuận lợi cho giao lưu với các vùng khác. Bến Cây Me (Kiên Mỹ), hay còn gọi là bến Trường Trầu, từng là nơi giao lưu buôn bán sôi động giữa miền xuôi và miền ngược. Sông Kôn còn ghi dấu ấn lịch sử trong thời kỳ kháng chiến, khi sử dụng để vận chuyển lương thực, vũ khí, và bộ đội lên chiến trường Tây Nguyên.

Trong giai đoạn 1923-1925, để phục vụ mục đích quân sự và khai thác tài nguyên ở Tây Nguyên, thực dân Pháp đã xây dựng đường 19 nối cảng Qui Nhơn với Tây Nguyên dài trên 200km, xuyên qua Tây Sơn. Đường 19 đã được mở rộng và nâng cấp trong thời kỳ của Mỹ và được xem là một trong những con đường chiến lược quan trọng nhất ở miền Nam. Ngoài ra, để phục vụ giao lưu, nhân dân địa phương đã xây dựng các con đường đất nối liền các làng với Phú Phong như Gò Găng – Kiên Mỹ và Cây Dừa – Phú Phong.

Với địa thế như vậy, qua các thời kỳ kháng chiến, Tây Sơn được xem là địa bàn chiến lược quan trọng của tỉnh Bình Định.

Đóng góp trong cuộc kháng chiến chống Pháp và Mỹ

Tây Sơn, vừa là hậu phương, vừa là tiến tuyến, đã hoàn thành tốt nhiệm vụ xây dựng hậu phương vững mạnh toàn diện, động viên nhân tài, vật lực phục vụ tiền tuyến và sẵn sàng chiến đấu để bảo vệ quê hương trong suốt 9 năm kháng chiến chống Pháp.

Ngày 31.3.1975 được ghi vào lịch sử Tây Sơn là ngày hoàn toàn giải phóng huyện khỏi cuộc kháng chiến chống Mỹ. Sau khi giải phóng huyện, quân dân Tây Sơn cùng quân dân trong tỉnh đã tích cực đóng góp vào chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử, giải phóng Sài Gòn và miền Nam (30/4/1975).

Trong suốt hai cuộc kháng chiến, Đảng bộ và nhân dân Tây Sơn đã trải qua những thời kỳ gian khổ, hy sinh và ác liệt nhất từ trước đến nay. Tuy nhiên, đây cũng là giai đoạn mà nhân dân Tây Sơn và cả nước ta đã thể hiện một tinh thần vô cùng mạnh mẽ, tinh thần phấn khởi và khí thế cách mạng, trở thành người làm chủ đất nước.

Trong suốt cuộc kháng chiến chống Mỹ, Tây Sơn đã được phong tặng 2.180 Huân, Huy chương độc lập; 1 Huân hạng nhất, 9 Huân hạng nhì, và 16 Huân hạng ba. Ngoài ra, Tây Sơn còn nhận được 483 Huân chương kháng chiến hạng nhất, 333 Huân chương kháng chiến hạng nhì, và 382 Huân chương kháng chiến hạng ba. Huyện cũng được công nhận 476 Huy chương kháng chiến hạng nhất, 525 Huy chương kháng chiến hạng nhì, và 86 Bà mẹ Việt Nam anh hùng. Có những anh hùng lực lượng vũ trang từ Tây Sơn như Võ Lai, Nguyễn Thị Hồng Bông.

Đảng bộ và nhân dân Tây Sơn

Trong suốt hai cuộc kháng chiến, Đảng bộ Tây Sơn đã trải qua sự phát triển và trưởng thành. Đảng bộ ngày càng có chất lượng đảng viên cao hơn và đã gắn bó với nhân dân như cá với nước. Điều này là tiền đề quan trọng giúp Đảng bộ vững vàng hơn trong công cuộc lãnh đạo nhân dân xây dựng và bảo vệ quê hương trong thời kỳ mới.

Đảng bộ Tây Sơn đã quán triệt tư tưởng cách mạng tấn công và phương châm lấy dân làm gốc. Qua các phong trào cách mạng của nhân dân, Đảng bộ đã phát triển và nâng cao chất lượng đảng viên. Điều này đã tạo nền tảng vững chắc để Đảng bộ Tây Sơn ngày càng mạnh mẽ và phát triển.

Trải qua những phong trào cách mạng, Đảng bộ Tây Sơn đã đóng góp lớn vào chiến thắng vẻ vang của cuộc kháng chiến chống Mỹ. Với sự tương tác mạnh mẽ giữa Đảng và nhân dân, Đảng bộ Tây Sơn đã phát triển và ngày càng trở nên mạnh mẽ trong việc lãnh đạo nhân dân xây dựng và bảo vệ đất nước.