Một hành trình lịch sử qua đất Trường Thi

Lời TS: Từ vùng “Ô châu ác địa” trở thành một đô thị thịnh vượng, Huế đã kết nối ba miền Bắc – Trung – Nam trong một nỗ lực đưa đất Đại Nam lên tầm cao mới. Để cung cấp cái nhìn tổng quan về thành phố này, chúng tôi sẽ trình bày loạt bài viết về Huế từ ngày thành lập cho đến hiện tại.

Từng là địa điểm để hỏi cưới công chúa Huyền Trân của vua Chăm Pa, qua thăng trầm lịch sử, vùng Thuận Hóa – Phú Xuân – Huế đã ghi dấu thêm những trang huyền sử cho mảnh đất này. Đây luôn là vùng chiến lược nối giữa hai miền Bắc – Nam, từng là thành “phên dậu” của Đại Việt, là kinh đô dưới thời vua Quang Trung và triều đại phong kiến cuối cùng Nhà Nguyễn (1802-1945).

Ngược dòng thời gian, chúa Nguyễn Phúc Nguyên đã chọn vùng đất Phước Yên (Quảng Điền) làm thủ phủ từ năm 1626, khởi đầu cho sự thành lập vương quốc Đàng Trong và khởi nguồn cho quá trình phát triển đô thị quốc gia Kim Long – Phú Xuân – Huế. Đây là bước ngoặt đầu tiên trong việc phát triển đô thị ở Thừa Thiên Huế.

Tìm kiếm “Thượng đô” hoàn hảo

Vào năm Mậu Ngọ (1558), Nguyễn Hoàng đã vượt qua dãy Hoành Sơn để tìm kiếm một vùng đất để sinh tồn cho mình và dòng họ Nguyễn. Nguyễn Hoàng đã tìm thấy một vùng đất rừng rậm (Hoành Sơn) và mong muốn tìm một nơi để yên nghỉ. Đây là thời điểm quan trọng đánh dấu sự phát triển của Thuận Hóa khi Nguyễn Hoàng đã thành lập đạo Trung nghĩa quân tử và đem vào trấn thủ. Tuy nhiên, quá trình phát triển đô thị phải đợi đến khi chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên, con trai thứ sáu của Nguyễn Hoàng, trở thành Tổng trấn tướng quân. Nguyễn Phúc Nguyên từng truy đuổi tàu buôn Nhật Bản vào năm 1585 tại Cửa Việt (Quảng Trị) trước khi được cử vào trấn thủ Quảng Nam (1601).

Khi Nguyễn Hoàng chuyển vào Nam và xây dựng lãnh thổ của mình, quá trình đô thị hóa đã xảy ra liên tục và không ngừng thay đổi trên nhiều mặt khác nhau. Mục tiêu là xây dựng và thiết lập thủ phủ, trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa và xã hội của Đàng Trong.

Theo PGS.TS Đỗ Bang – Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, đô thị Thừa Thiên Huế đã tồn tại từ thời Chăm Pa và thành phố cổ đầu tiên vẫn còn tồn tại là thành Lồi, sau đó là thành Hóa Châu (làng Thành Trung, huyện Quảng Điền). Hai thành phố này có chức năng quân sự quan trọng hơn là chức năng kinh tế và văn hóa.

Lấy sông Hương làm tâm điểm phát triển đô thị

Đối với Đô thành Phú Xuân, hai yếu tố “đô” và “thị” đã phát triển song song. “Đô” đề cập đến trung tâm chính trị ở Kim Long và Phú Xuân, trong khi “thị” chỉ chỗ cảng Thanh Hà. Trong quá trình lịch sử, hai yếu tố này ngày càng phát triển phụ thuộc vào sự gia tăng quyền lực chính trị và sự phát triển kinh tế hàng hải.

Theo TS Phan Thanh Hải – Giám đốc Sở Văn hóa & Thể thao Thừa Thiên Huế, trước khi đô thị Huế được hình thành, thủ phủ của chúa Nguyễn đã trải qua nhiều lần di chuyển và thay đổi vị trí.

“Đây là những giai đoạn quan trọng để rút ra kinh nghiệm cho việc xây dựng đô thị Huế. Sau mỗi lần thay đổi và xây dựng lại, quy mô các thủ phủ ngày càng lớn để đáp ứng vai trò của Thuận Hóa, sau đó là Đàng Trong. Các thủ phủ dần dần di chuyển về phía nam và tiến gần đến vị trí của Huế”, ông nói.

Quy hoạch đô thị của Đô thành Phú Xuân đã gần như hoàn chỉnh vào thời điểm đó, tuy nhiên mức độ tập trung và quy hoạch đô thị khác biệt rõ ràng.